May 6, 2018
Το μεγαλείο του Μαρξ
Συμπληρώνονται σήμερα 200 χρόνια από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ (5 Μαΐου 1818). Το
έργο του Μαρξ, που διατρέχει πολλαπλά επιστημονικά πεδία (φιλοσοφία και κοινωνική
θεωρία, πολιτική και οικονομία), του δίνει μια μοναδική θέση στην ιστορία της σκέψης, τόσο
χάρη στη μεγάλη θεωρητική του αξία όσο και εξαιτίας της πελώριας επίδρασης που άσκησε
στην κουλτούρα και κυρίως στην πολιτική ιστορία της Ευρώπης και του κόσμου.
Ο Ιταλός μελετητής του Μαρξ, Στέφανο Πετρουτσιάνι, σημειώνει: «Η μοναδικότητα του
Μαρξ, που τον έκανε τον στοχαστή με τη μεγαλύτερη επιρροή στην ιστορία των δύο
τελευταίων αιώνων, μπορεί να κατανοηθεί μόνον αν πάρουμε υπόψη μας ότι η συμβολή του,
ακριβώς επειδή δεν μπορεί να περιοριστεί σε κάποια ειδική επιστήμη, πρέπει να γίνεται
αντιληπτή κυρίως στην ιδιαιτερότητά της· και αυτή η ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι ο
Μαρξ υπήρξε ο πρώτος στοχαστής στην ιστορία της Δύσης που προσέδωσε στη ριζική
κριτική της κοινωνίας ένα επιστημονικό στάτους και μια προοπτική πολιτικής και
οργανωτικής άρθρωσης, δημιουργώντας επομένως κάτι που δεν υπήρχε πριν…» (Stefano
Petrucciani, «Marx», Carocci 2009, σελ. 9-10).
Το ακόλουθο κείμενο του Στέφανο Πετρουτσιάνι, καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας στο
Πανεπιστήμιο La Sapienza της Ρώμης, είναι απόσπασμα άρθρου του που δημοσιεύτηκε στο
γαλλικό περιοδικό Actuel Marx.
Tο πρώτο ζήτημα για το οποίο αξίζει τον
κόπο να στοχαστούμε πρέπει να είναι, κατά
τη γνώμη μου, ο τρόπος με τον οποίο
διαβάστηκε ο Μαρξ στο παρελθόν και ο
τρόπος με τον οποίο μπορούμε να τον
διαβάσουμε σήμερα.
Στην πραγματικότητα, νομίζω ότι μια
αληθινή ανάγνωση του Μαρξ είναι σε
μεγάλο βαθμό μια εργασία που παραμένει
ανολοκλήρωτη.
Αυτός ο ισχυρισμός θα μπορούσε να φανεί
παράλογος, επειδή, σε τελική ανάλυση,
ολόκληρες βιβλιοθήκες έχουν αφιερωθεί
στη μελέτη αυτού του συγγραφέα.
Χρειάζεται όμως να αναγνωρίσουμε σήμερα
ότι ο τρόπος με τον οποίο διαβάστηκε ο Μαρξ στον εικοστό αιώνα υπήρξε ριζικά
ανεπαρκής. Διαβάστηκε πράγματι από τους μαρξιστές ως ένας ζωντανός στοχαστής, που
έπρεπε να τον ξαναγράψουν, να τον επικαιροποιήσουν, να τον αναστοχαστούν,
προκειμένου να γίνει ωφέλιμος για τον τρέχοντα στοχασμό.
Ισχυρές ερμηνείες προτάθηκαν έτσι (ας σκεφτούμε, για παράδειγμα, εκείνες του Λούκατς ή
του Αλτουσέρ), αλλά αυτές χρησιμεύουν περισσότερο για να κατανοήσουμε τη σκέψη των
ερμηνευτών παρά εκείνη του Μαρξ με τη δική της αλήθεια.
Με δυο λόγια, στο πλαίσιο του μαρξισμού ο Μαρξ αναπτύχθηκε, αξιοποιήθηκε,
ερμηνεύτηκε, επικαιροποιήθηκε και έτσι αναμφίβολα μετασχηματίστηκε. Από τους επικριτές
του μαρξισμού (ας σκεφτούμε, για να πάρουμε δύο παραδείγματα μεταξύ τόσων άλλων,
τον Πόπερ και τον Λέβιτ) έγινε το αντικείμενο ερμηνειών που υπογραμμίζουν τα όριά του
και επηρεάζονται επομένως και αυτές από την πολεμική συζήτηση στην οποία
εγγράφονταν.
Αυτός ο τύπος συζήτησης (εκείνος των μαρξιστών αλλά και εκείνος των αντιμαρξιστών)
αποτέλεσε αναμφίβολα ένα σημαντικό μέρος της ιδεολογικής και πολιτιστικής συζήτησης
του εικοστού αιώνα, αλλά υπήρξε υπερβολικά παθιασμένος και φλογερός για να είναι
πραγματικά επιστημονικός.
Εξάλλου, μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου και το τέλος πολλών από τα μεγάλα
κομμουνιστικά κόμματα, εμφανιζόταν ως οριστικά ξεπερασμένος.
Σήμερα είναι επομένως πάνω απ’ όλα αναγκαίο να προσεγγίσουμε τον Μαρξ όχι ως
ζωντανό στοχαστή, αλλά ως ένα σημαντικό στάδιο στην ιστορία της δυτικής σκέψης.
Χρειάζεται να ξαναρχίσουμε να τον μελετάμε με τρόπο πολύ πιο επιστημονικό (και όχι
μόνον από φιλολογική σκοπιά, όπως γίνεται ήδη με τις νέες και πιο ακριβείς εκδόσεις των
κειμένων του), χωρίς υπερβολικό πάθος.
Πρέπει να διαβαστεί και να αναλυθεί με τον τρόπο με τον οποίο σχολιάζεται ένας κλασικός.
Με άλλα λόγια, είναι αναγκαίο να αναμετρηθούμε με τον Μαρξ χωρίς να κλείνουμε τα μάτια
σε όλες τις αβεβαιότητες, τις απορίες, τις εσωτερικές δυσκολίες της σκέψης του, να τον
διαβάσουμε με την ίδια λεπτολόγο και σχολαστική προσοχή (που φρόντιζε και να φωτίζει
τις ανακολουθίες και τις αντιφάσεις) που αυτός επιφύλασσε σε μεγάλους κλασικούς της
σκέψης, όπως ο Χομπς ή ο Καντ.
Προσοχή ωστόσο: αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να ξεχάσουμε τον μαρξισμό (όπως
έφτασαν να προτείνουν ορισμένοι εδώ και μερικά χρόνια).
Αυτό σημαίνει μάλλον ότι πρέπει να διαβάσουμε τον Μαρξ με έναν τρόπο πολύ
διαφορετικό από εκείνον με τον οποίο τον διάβασε ο μαρξισμός και ότι αρμόζει να
αντιμετωπίζουμε τις συζητήσεις και τις συγκρούσεις ερμηνειών, που χαρακτήριζαν τον
μαρξισμό, ως συμπτώματα και ενδείξεις εσωτερικών στη σκέψη του Μαρξ δυσκολιών ή
προβλημάτων, στα οποία οι διάφοροι μαρξιστές στοχαστές προσπάθησαν να δώσουν μια
λύση, υιοθετώντας διαφορετικές και μερικές φορές αντιτιθέμενες κατευθύνσεις.
Φυσικά, αυτό δεν εμποδίζει να διαβάσουμε τον Μαρξ και ως έναν ζωντανό στοχαστή. Είναι
προφανές ότι ο Μαρξ μας μιλάει για τον δικό μας κόσμο με έναν τρόπο πολύ πιο άμεσο
από όσο ο Χομπς, και ότι οι θέσεις του πρέπει να αναμετριούνται με όσα συμβαίνουν
σήμερα γύρω μας. Αυτή όμως η αναπόφευκτη ανάγνωση δεν πρέπει να επισκιάζει την
άλλη, η οποία, κατά τη γνώμη μου, είναι αληθινά θεμελιώδης σήμερα.
Στο βάθος, για να κατανοήσουμε τον σύγχρονο κόσμο θα μπορούσε να είναι σημαντικό,
περισσότερο και από το να σταθούμε σε ορισμένες προγνώσεις του Μαρξ που
επαληθεύτηκαν, να εμβαθύνουμε στα θεωρητικά προβλήματα που είναι παρόντα στη
σκέψη του, επειδή αντανακλούν προβληματικές της νεωτερικότητας που παραμένουν
δραματικά ανοιχτές.
Γιατί όμως είναι πάντοτε τόσο σημαντικό να μελετάμε τον Μαρξ; Επειδή είναι ένας
κλασικός που δεν μπορούμε να παραβλέψουμε;
Κατά την άποψή μου, το μεγαλείο του Μαρξ, αυτό που του προσδίδει το εξαιρετικό κύρος
που πρέπει να του αναγνωρίζουμε, δεν συνδέεται ούτε με τη συμβολή του σε μιαν ιδιαίτερη
επιστήμη ούτε σε μιαν απλή διεπιστημονικότητα.
Μολονότι ο Μαρξ άσκησε μια βαθιά επίδραση σε πολλά επιστημονικά πεδία, από τη
φιλοσοφία ώς την οικονομία, δεν έγκειται σε αυτό το μεγαλείο του, αλλά μάλλον στο
γεγονός ότι εγκαινίασε έναν νέο τύπο στοχασμού, που δεν υπήρχε πριν από αυτόν.
Ο Μαρξ πρώτος προσπάθησε να προσδώσει στην κριτική της κοινωνίας μιαν επιστημονική
μορφή, δηλαδή μια μορφή που στηριζόταν στο σύνολο της πιο προχωρημένης γνώσης του
καιρού του, φιλοσοφικής, ιστορικής, νομικής, οικονομικής.
Ο Μαρξ υπήρξε ο πρώτος, μετά από τις ευφυείς διαισθήσεις του «Λόγου περί ανισότητας»
του Ρουσό, ο οποίος επεξεργάστηκε μια κριτική επιστημονική θεωρία της κοινωνίας.
Απέσπασε την κοινωνική κριτική από το πλαίσιο της λοιδορίας, της ηθικής πολεμικής, της
διαμαρτυρίας (που υπήρχαν πριν από αυτόν) και της προσέδωσε μια στέρεα θεμελίωση,
παίρνοντας υπόψη του το σύνολο της επιστημονικής γνώσης του καιρού του.
Αυτό ακριβώς είναι που καθιστά τον Μαρξ έναν μοναδικό στοχαστή, έναν πόλο στοχασμού
με τον οποίο δεν μπορεί κανείς να αποφεύγει να αναμετρηθεί.
Ακριβώς όμως επειδή η κριτική του θέλει να είναι επιστημονική και αναμετριέται με ό,τι
καλύτερο παρήγαγε η εποχή του, δεν μπορούμε με κανένα τρόπο να την απολυτοποιούμε.
Αρμόζει, αντίθετα, να την διαβάζουμε και αυτήν με κριτικό τρόπο, επιμένοντας ταυτόχρονα
στις μεγάλες ανακαλύψεις της και στους πολυάριθμους κόμπους που παραμένουν άλυτοι.
Το μεγαλείο του Μαρξ
Συμπληρώνονται σήμερα 200 χρόνια από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ (5 Μαΐου 1818). Το
έργο του Μαρξ, που διατρέχει πολλαπλά επιστημονικά πεδία (φιλοσοφία και κοινωνική
θεωρία, πολιτική και οικονομία), του δίνει μια μοναδική θέση στην ιστορία της σκέψης, τόσο
χάρη στη μεγάλη θεωρητική του αξία όσο και εξαιτίας της πελώριας επίδρασης που άσκησε
στην κουλτούρα και κυρίως στην πολιτική ιστορία της Ευρώπης και του κόσμου.
Ο Ιταλός μελετητής του Μαρξ, Στέφανο Πετρουτσιάνι, σημειώνει: «Η μοναδικότητα του
Μαρξ, που τον έκανε τον στοχαστή με τη μεγαλύτερη επιρροή στην ιστορία των δύο
τελευταίων αιώνων, μπορεί να κατανοηθεί μόνον αν πάρουμε υπόψη μας ότι η συμβολή του,
ακριβώς επειδή δεν μπορεί να περιοριστεί σε κάποια ειδική επιστήμη, πρέπει να γίνεται
αντιληπτή κυρίως στην ιδιαιτερότητά της· και αυτή η ιδιαιτερότητα έγκειται στο γεγονός ότι ο
Μαρξ υπήρξε ο πρώτος στοχαστής στην ιστορία της Δύσης που προσέδωσε στη ριζική
κριτική της κοινωνίας ένα επιστημονικό στάτους και μια προοπτική πολιτικής και
οργανωτικής άρθρωσης, δημιουργώντας επομένως κάτι που δεν υπήρχε πριν…» (Stefano
Petrucciani, «Marx», Carocci 2009, σελ. 9-10).
Το ακόλουθο κείμενο του Στέφανο Πετρουτσιάνι, καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας στο
Πανεπιστήμιο La Sapienza της Ρώμης, είναι απόσπασμα άρθρου του που δημοσιεύτηκε στο
γαλλικό περιοδικό Actuel Marx.
Tο πρώτο ζήτημα για το οποίο αξίζει τον
τη γνώμη μου, ο τρόπος με τον οποίο
διαβάστηκε ο Μαρξ στο παρελθόν και ο
τρόπος με τον οποίο μπορούμε να τον
διαβάσουμε σήμερα.
Στην πραγματικότητα, νομίζω ότι μια
αληθινή ανάγνωση του Μαρξ είναι σε
μεγάλο βαθμό μια εργασία που παραμένει
ανολοκλήρωτη.
Αυτός ο ισχυρισμός θα μπορούσε να φανεί
παράλογος, επειδή, σε τελική ανάλυση,
ολόκληρες βιβλιοθήκες έχουν αφιερωθεί
στη μελέτη αυτού του συγγραφέα.
Χρειάζεται όμως να αναγνωρίσουμε σήμερα
ότι ο τρόπος με τον οποίο διαβάστηκε ο Μαρξ στον εικοστό αιώνα υπήρξε ριζικά
ανεπαρκής. Διαβάστηκε πράγματι από τους μαρξιστές ως ένας ζωντανός στοχαστής, που
έπρεπε να τον ξαναγράψουν, να τον επικαιροποιήσουν, να τον αναστοχαστούν,
προκειμένου να γίνει ωφέλιμος για τον τρέχοντα στοχασμό.
Ισχυρές ερμηνείες προτάθηκαν έτσι (ας σκεφτούμε, για παράδειγμα, εκείνες του Λούκατς ή
του Αλτουσέρ), αλλά αυτές χρησιμεύουν περισσότερο για να κατανοήσουμε τη σκέψη των
ερμηνευτών παρά εκείνη του Μαρξ με τη δική της αλήθεια.
Με δυο λόγια, στο πλαίσιο του μαρξισμού ο Μαρξ αναπτύχθηκε, αξιοποιήθηκε,
ερμηνεύτηκε, επικαιροποιήθηκε και έτσι αναμφίβολα μετασχηματίστηκε. Από τους επικριτές
του μαρξισμού (ας σκεφτούμε, για να πάρουμε δύο παραδείγματα μεταξύ τόσων άλλων,
τον Πόπερ και τον Λέβιτ) έγινε το αντικείμενο ερμηνειών που υπογραμμίζουν τα όριά του
και επηρεάζονται επομένως και αυτές από την πολεμική συζήτηση στην οποία
εγγράφονταν.
Αυτός ο τύπος συζήτησης (εκείνος των μαρξιστών αλλά και εκείνος των αντιμαρξιστών)
αποτέλεσε αναμφίβολα ένα σημαντικό μέρος της ιδεολογικής και πολιτιστικής συζήτησης
του εικοστού αιώνα, αλλά υπήρξε υπερβολικά παθιασμένος και φλογερός για να είναι
πραγματικά επιστημονικός.
Εξάλλου, μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου και το τέλος πολλών από τα μεγάλα
κομμουνιστικά κόμματα, εμφανιζόταν ως οριστικά ξεπερασμένος.
Σήμερα είναι επομένως πάνω απ’ όλα αναγκαίο να προσεγγίσουμε τον Μαρξ όχι ως
ζωντανό στοχαστή, αλλά ως ένα σημαντικό στάδιο στην ιστορία της δυτικής σκέψης.
Χρειάζεται να ξαναρχίσουμε να τον μελετάμε με τρόπο πολύ πιο επιστημονικό (και όχι
μόνον από φιλολογική σκοπιά, όπως γίνεται ήδη με τις νέες και πιο ακριβείς εκδόσεις των
κειμένων του), χωρίς υπερβολικό πάθος.
Πρέπει να διαβαστεί και να αναλυθεί με τον τρόπο με τον οποίο σχολιάζεται ένας κλασικός.
Με άλλα λόγια, είναι αναγκαίο να αναμετρηθούμε με τον Μαρξ χωρίς να κλείνουμε τα μάτια
σε όλες τις αβεβαιότητες, τις απορίες, τις εσωτερικές δυσκολίες της σκέψης του, να τον
διαβάσουμε με την ίδια λεπτολόγο και σχολαστική προσοχή (που φρόντιζε και να φωτίζει
τις ανακολουθίες και τις αντιφάσεις) που αυτός επιφύλασσε σε μεγάλους κλασικούς της
σκέψης, όπως ο Χομπς ή ο Καντ.
Προσοχή ωστόσο: αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να ξεχάσουμε τον μαρξισμό (όπως
έφτασαν να προτείνουν ορισμένοι εδώ και μερικά χρόνια).
Αυτό σημαίνει μάλλον ότι πρέπει να διαβάσουμε τον Μαρξ με έναν τρόπο πολύ
διαφορετικό από εκείνον με τον οποίο τον διάβασε ο μαρξισμός και ότι αρμόζει να
αντιμετωπίζουμε τις συζητήσεις και τις συγκρούσεις ερμηνειών, που χαρακτήριζαν τον
μαρξισμό, ως συμπτώματα και ενδείξεις εσωτερικών στη σκέψη του Μαρξ δυσκολιών ή
προβλημάτων, στα οποία οι διάφοροι μαρξιστές στοχαστές προσπάθησαν να δώσουν μια
λύση, υιοθετώντας διαφορετικές και μερικές φορές αντιτιθέμενες κατευθύνσεις.
Φυσικά, αυτό δεν εμποδίζει να διαβάσουμε τον Μαρξ και ως έναν ζωντανό στοχαστή. Είναι
προφανές ότι ο Μαρξ μας μιλάει για τον δικό μας κόσμο με έναν τρόπο πολύ πιο άμεσο
από όσο ο Χομπς, και ότι οι θέσεις του πρέπει να αναμετριούνται με όσα συμβαίνουν
σήμερα γύρω μας. Αυτή όμως η αναπόφευκτη ανάγνωση δεν πρέπει να επισκιάζει την
άλλη, η οποία, κατά τη γνώμη μου, είναι αληθινά θεμελιώδης σήμερα.
Στο βάθος, για να κατανοήσουμε τον σύγχρονο κόσμο θα μπορούσε να είναι σημαντικό,
περισσότερο και από το να σταθούμε σε ορισμένες προγνώσεις του Μαρξ που
επαληθεύτηκαν, να εμβαθύνουμε στα θεωρητικά προβλήματα που είναι παρόντα στη
σκέψη του, επειδή αντανακλούν προβληματικές της νεωτερικότητας που παραμένουν
δραματικά ανοιχτές.
Γιατί όμως είναι πάντοτε τόσο σημαντικό να μελετάμε τον Μαρξ; Επειδή είναι ένας
κλασικός που δεν μπορούμε να παραβλέψουμε;
Κατά την άποψή μου, το μεγαλείο του Μαρξ, αυτό που του προσδίδει το εξαιρετικό κύρος
που πρέπει να του αναγνωρίζουμε, δεν συνδέεται ούτε με τη συμβολή του σε μιαν ιδιαίτερη
επιστήμη ούτε σε μιαν απλή διεπιστημονικότητα.
Μολονότι ο Μαρξ άσκησε μια βαθιά επίδραση σε πολλά επιστημονικά πεδία, από τη
φιλοσοφία ώς την οικονομία, δεν έγκειται σε αυτό το μεγαλείο του, αλλά μάλλον στο
γεγονός ότι εγκαινίασε έναν νέο τύπο στοχασμού, που δεν υπήρχε πριν από αυτόν.
Ο Μαρξ πρώτος προσπάθησε να προσδώσει στην κριτική της κοινωνίας μιαν επιστημονική
μορφή, δηλαδή μια μορφή που στηριζόταν στο σύνολο της πιο προχωρημένης γνώσης του
καιρού του, φιλοσοφικής, ιστορικής, νομικής, οικονομικής.
Ο Μαρξ υπήρξε ο πρώτος, μετά από τις ευφυείς διαισθήσεις του «Λόγου περί ανισότητας»
του Ρουσό, ο οποίος επεξεργάστηκε μια κριτική επιστημονική θεωρία της κοινωνίας.
Απέσπασε την κοινωνική κριτική από το πλαίσιο της λοιδορίας, της ηθικής πολεμικής, της
διαμαρτυρίας (που υπήρχαν πριν από αυτόν) και της προσέδωσε μια στέρεα θεμελίωση,
παίρνοντας υπόψη του το σύνολο της επιστημονικής γνώσης του καιρού του.
Αυτό ακριβώς είναι που καθιστά τον Μαρξ έναν μοναδικό στοχαστή, έναν πόλο στοχασμού
με τον οποίο δεν μπορεί κανείς να αποφεύγει να αναμετρηθεί.
Ακριβώς όμως επειδή η κριτική του θέλει να είναι επιστημονική και αναμετριέται με ό,τι
καλύτερο παρήγαγε η εποχή του, δεν μπορούμε με κανένα τρόπο να την απολυτοποιούμε.
Αρμόζει, αντίθετα, να την διαβάζουμε και αυτήν με κριτικό τρόπο, επιμένοντας ταυτόχρονα
στις μεγάλες ανακαλύψεις της και στους πολυάριθμους κόμπους που παραμένουν άλυτοι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου